Cmentarz Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem

Opis

Historia przedstawianego cmentarza na Pęksowym Brzyzku jest interesująca. Cmentarz Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem ? to pierwszy zakopiański cmentarz przy ul. Kościeliskiej. Założony on został w drugiej połowie XIX wieku przez pierwszego proboszcza zakopiańskiego, księdza Józefa Stolarczyka. Ale ktoś może powiedzieć, cóż takiego w nim interesującego i ważnego? Spojrzyjmy na jego historię oraz groby osób na nim pochowanych.      

Stary Cmentarz powstał ok.1850 roku, grunty pod niego ufundował właściciel terenu Jan Pęksa. Pierwotnie był miejscem pochówku mieszkańców Zakopanego i okolic. Były tu na nim grzebane bliżej nieznane osoby młode, ofiary wypraw w Tatry lub gruźlicy. W roku 1889 została na cmentarzu pochowana po raz pierwszy osoba sławna. Był nią niezwykle zasłużony dla Zakopanego, powszechnie znany i darzony wielkim poważaniem lekarz dr Tytus Chałubiński. Cmentarz ten powstał przy istniejącym już wcześniej oraz rozbudowywanym kościele pod wezwaniem św. Klemensa. Kościół ów był i jest niewielką świątynią. Wykonaną z modrzewiowego drewna.  Ufundowany on również został,  przez właścicielkę dóbr zakopiańskich Klementynę Homolacsową.  Pracę, podczas jego wznoszenia, prowadził miejscowy doświadczony cieśla, Sebastian Gąsienica-Sobczak. Kościół został poświęcony świętemu Klemensowi na cześć jego fundatorki. W latach 1850?1851 z inicjatywy pierwszego proboszcza Zakopanego, księdza Stolarczyka, kościół został powiększono oraz dobudowano mu wieżę. Remont generalny tego kościoła, przeprowadzono w pięćdziesiątych latach XX wieku. 

Opisywany kościół jest świątynią o konstrukcji zrębowej, która składa się z wielobocznie zamkniętego prezbiterium, a także z dwuczęściowej nawy. Do wspomnianego prezbiterium przylega zakrystia. Natomiast nawa łączy się z kruchtą. Co jeszcze na temat tego kościoła. Otóż posiada on dach dwu kalenicowy, pokryty gontem oraz wieżyczkę zwieńczoną na sygnaturkę. Natomiast jego główny ołtarz, jak i ołtarze boczne pochodzą z XIX z drugiej jego połowy. Dodatkowo wykonał je ludowy rzeźbiarz Wojciech Kułacha-Wawrzyńcok. We wspomnianym ołtarzu głównym znajduje się również kopia obrazu Matki Bożej Częstochowskiej. Jest Ona od lat trzydziestych XX wieku patronką przedstawianej świątyni. Dodatkowo wnętrze zdobią jeszcze, ponadto ludowe świątki oraz malowidła. W pobliżu przedstawionego w skrócie kościoła znajduje się przedstawiany cmentarz, wraz z murowaną kaplicą śś. Świerada oraz Benedykta. Pochodzi ona z XIX wieku z  około  1810 roku. Jest ona najstarszą budowlą sakralną Zakopanego.                                                    

Wracając do  kwestii wspomnianego cmentarza, należy dodać, że jego nazwa wywodzi się od nazwiska darczyńcy gruntu. Czyli ziemi, na której został ulokowany, Pęksy Jana. Brama cmentarz zaprojektowana została przez Witkiewicza Stanisława. Po masakrach dokonanych przez Rosjan w Warszawie oraz Wilnie w 1861 roku, został ufundowany krzyż oraz tablica. Stanęły one w centrum cmentarza. Cmentarz otoczony był i jest, kamiennym murem. Ważną informacją tyczącą się historii cmentarza jest to, że dopiero w roku 1931 wojewódzki konserwator uznał cmentarza za zabytek narodowy. Początkowo powierzchnia cmentarza była większa, lecz w czasie okupacji hitlerowskiej Niemcy zmniejszyli go o prawie jedną trzecią, tworząc drogę prowadzącą do dolnej stacji kolejki na Gubałówkę. Brama wiodąca na cmentarz została wykonana z Kuźnickiego żelaza, obok tej wiszą tablice. Pierwsza ze znamiennym napisem: "Ojczyzna to ziemia i groby. Narody tracąc pamięć, tracą życie. Zakopane pamięta 1848-1944". Druga tablica ku czci tatrzańskich kurierów z lat 1939-1944.Ten zaś w latach pięćdziesiątych XX wieku, został poddany renowacji, z okazji stulecia nekropolii. Wówczas dodano  kilkanaście płaskorzeźb, a także napis: ?Ojczyzna to ziemia i groby. Narody tracąc pamięć tracą życie. Zakopane pamięta". Powodem przeprowadzonej renowacji, był jego zły stan po II wojnie światowej.

Od połowy czerwca 2014 roku pobierana jest przez parafię opłata od zwiedzających cmentarz. Dochody z tego tytułu przeznaczane są na konserwację obiektów na jego terenie.

Wśród wielu pochowanych , odnajdziemy na tym cmentarzu groby ważnych, znaczących i znanych osób. Co jest istotną  przyczyną skłaniającą turystę do tego, aby odwiedzić oraz zwiedzić ten cmentarz, w czasie pobytu w Zakopanym.

Na Pęksowym Brzyzku znajduje się około 500 grobów, w tym 250 osób zasłużonych.  Prawie wszystkie nagrobki są niepowtarzalnymi dziełami sztuki: kapliczkami, krzyżami góralskimi, rzeźbionymi w motywy podhalańskie, malowanymi na szkle lub wykonanymi w metalu, drewnie, a także w kamieniu. Wiele z nich zostało wykonanych w pracowni, należącej do Hasiora Władysława. Było to jeszcze w czasie, gdy uczył w Liceum Technik Plastycznych w Zakopanem.  Na cmentarzu tym znajdują się rodzinne nagrobki rodów góralskich, takich jak: Gąsieniców, Walczaków, Pęksów i wielu innych. Zaczynając zwiedzanie tego cmentarza, zwróćmy uwagę przy wejściu. Z prawej strony, znajduje się symboliczny grób Witkacego, razem z mogiłą jego matki. Nieco dalej pochowany jest Stanisław Marusarz (z żoną lreną), Helena  Marusarzówna oraz Kornel Makuszyński. Naprzeciw, po drugiej stronie alejki, znalazł swoje miejsce wiecznego spoczynku w grobie Władysław Orkan, a z jego lewej strony spoczywają prochy Kazimierza Przerwy ? Tetmajera. Z prawej natomiast Tytusa Chałubińskiego, a w drugim rzędzie Sabały oraz  Stanisława Witkiewicza. W głębi cmentarza, znajdują się natomiast nagrobki, między innymi: Karola Stryjeńskiego, Antoniego Kenara, Jana Długosza, Antoniego Rząsy (którego dłuta jest pomnik na mogile Antoniego Kenara), Władysława Hasiora, Zofii Radwańskiej-Paryskiej oraz Witolda Paryskiego. Przy bramie ? grobowiec rodziny Chramców, mogiła księdza Józefa Stolarczyka, a nieco dalej Beaty Obertyńskiej. Na końcu cmentarza, zlokalizowany jest, pod murem kamienny nagrobek Mieczysława Biernacika, artysty-kowala i muzyka.

Wśród symbolicznych nagrobków na cmentarzu są także: nagrobek himalaisty Macieja Berbeki,  krzyż upamiętniający etnografa Piłsudskiego Bronisława, jak i także tablice pamiątkowe poświęcone polskim kompozytorom związanym z Zakopanem. Między innymi Karolowi Szymanowskiemu, Mieczysławowi Karłowiczowi. Znajduje się tutaj też symboliczny grób gen.  Mariusza Zaruskiego, który zmarł w 1941 roku w więzieniu w Chersoniu. 

Przez cmentarz przebiega jedna aleja, po której bokach w kilku rzędach usytuowane są groby. Znaczna część nagrobków to wspaniałe dzieła sztuki powstałe w pracowniach okolicznych artystów. Obecnie na terenie Starego Cmentarz chowa się osoby zasłużone dla Zakopanego, Podhala i Polski oraz zmarłych, którzy mają tu rodzinne grobowce.

Za wejście na teren cmentarza pobierana jest opłata w wysokości: 3 zł osoby dorosłe; 1,50 zł dzieci i młodzież.