Zamek w Radzyniu Chełmińskim

Opis

amek pokrzyżacki w Radzyniu Chełmińskim

Historia:

„W roku Pańskim 1234 brat i mistrz Herman, kiedy już usunął z ziemi chełmińskiej Prusów, zebrał wojsko braci i zbrojnych i wybudował zamek w Radzyniu na skraju pustkowia, które rozciągało się pomiędzy ziemią chełmińską a Pomezanią, w tym miejscu, gdzie dochodziło do ciągłych najazdów Prusów i gdzie istniał dostęp do ziemi chełmińskiej. […]”tak pisał w swej Kronice Ziemi Pruskiej, kronikarz niemiecki, Piotr z Dusburga (część III rozdział 12. O wybudowaniu zamku Radzynia i o cudownym widzeniu pewnego brata tamże).
 Lokalizacja strażnicy zakonnej wiązała się z sytuacją polityczną i militarną Zakonu w Polsce. Wysunięta na północny – wschód ziemi chełmińskiej warownia miała osłaniać dotychczasowy stan posiadania i stanowić jednocześnie bazę wypadową w kierunku pruskich dzielnic: Pomezanii i Pogezanii. W działaniach ekspensywnych i obronnych II połowy XIII stulecia Radzyń odegrał bardzo poważną rolę. Wielokrotnie odpierał ataki powstańców pruskich i książąt pomorskich.
Dokładna data rozpoczęcia budowy zamku nie jest znana. Najprawdopodobniej zaraz po nadaniu praw miejskich w 1234 roku, Krzyżacy postawili drewniano – ziemną budowlę obronną. Natomiast budowlę ceglaną, której pozostałości możemy podziwiać do dnia dzisiejszego, zaczęto budować pod koniec XIII lub na początku XIV wieku. Nie wiadomo też dokładnie ile lat budowano zamek. Wiadomo jednak między innymi że już w 1285 roku funkcjonowała kaplica zamkowa a sam zamek, w pełnej swej okazałości, zaistniał przed rokiem 1329. A to dlatego, że właśnie w tym roku 1 lipca, na zamku w Radzyniu odbył się duży zjazd w którym wziął udział sam wielki mistrz a także całe duchowieństwo i rycerstwo ziemi chełmińskiej.
Radzyń przeszedł wiele batalii. Pierwsze walki, wówczas jeszcze o drewniano – ziemną strażnicę miały miejsce w XIII wieku, w 1234 i 1278 roku. Potem w 1330 roku odparto krótki rajd wojsk polsko – litewskich pod dowództwem Władysława Łokietka i Giedymina. Jednak największej próbie wartości obronnych zamek został poddany przez oddziały króla Władysława Jagiełły, które rozpoczęły dwu miesięczne oblężenie bezpośrednio po bitwie pod Grunwaldem. Załoga krzyżacka liczyła niespełna piętnastu starszych wiekiem rycerzy. Mieszczanie radzyńscy, w przeciwieństwie do innych zamków nie zamierzali dobrowolnie poddać się Polakom. Pewności w słuszności takiego nastawienia dodał im wielki szafarz królewiecki, Jerzy von Wirsberg, który już po bitwie, a przed wyjazdem do Pragi, w celu organizowania pomocy dla Zakonu zdołał zaopatrzyć i uzbroić Radzyń. Dodatkowo zdeponował w zamku poważną część skarbca zakonnego, w tym osobiste srebra wielkiego mistrza Ulrycha von Jungingena.
Król Jagiełło przybył do Radzynia we wrześniu 1410 roku. Po zdobyciu zamku, król oddaje go we władanie Jaśkowi Sokołowi z Lamberku. Był to zasłużony rycerz czeskiego pochodzenia, znawca nowoczesnej techniki wojennej. W parę dni później zostaje jednak otruty w Toruniu a następnymi dowódcami zostają Dobiesław Puchała z Węgrowa i Wojciech Malski herbu Nałęcz. Jeszcze w tym samym roku krzyżacy pod dowództwem namiestnika zakonnego, Henryka von Plauen, próbują odbić zamek. Walki toczone tym razem są bardziej krwawe jednak oblegającym nie udaje się zdobyć zamku, który pozostaje w rękach Polskich do lutego 1411 roku kiedy to zostaje podpisany I pokój toruński.
W czasie wojny trzynastoletniej mieszczanie Radzynia aktywnie przyłączyli się do Związku Pruskiego. Zakończeniem wojny był II pokój toruński zawarty w 1466 roku, który to Radzyń jak i całą ziemię chełmińską włączył do nowo utworzonej dzielnicy Polski a mianowicie do Prus Królewskich. Zamek stracił wówczas na znaczeniu militarnym, pełnił bardziej funkcje gospodarcze i administracyjne. Zamkiem władali starostowie. W wieku XVI starostami na zamku byli Dąbrowscy herbu Virgo Violatta, przodkowie gen. Jana Henryka Dąbrowskiego.
Podczas ostatniej wojny polsko – krzyżackiej prowadzonej w latach 1519 – 1521, zamek w Radzyniu spełnił role punktu zbornego dla pospolitego ruszenia ziemi chełmińskiej, a następnie stanowił kwaterę wojsk królewskich.
Zamek zniszczeniu uległ głównie w 1628 roku kiedy to, w celu poszukiwania skarbów, najechali go Szwedzi. Prowadzili oni ostrzał od strony północnej i od tej strony poczynili oni najwięcej strat w murach. Po rozbiorze Polski w 1772 roku Radzyń przeszedł w ręce administracji pruskiej, która od 1780 roku zezwoliła na rozbiórkę zamku. Materiał z rozbiórki, jak i z pobliskich zamków w Grudziądzu, Pokrzywnie, Rogóźnie, trafił na budowę Cytadeli w Grudziądzu a także na budowę domów i Ratusza w Radzyniu. Na szczęście rozbiórka została wstrzymana w 1837 roku i w latach następnych rozpoczęto prace konserwatorskie. Po II wojnie światowej (1961-1968) kontynuowano badania i prace mające na celu trwałe zabezpieczenie ruin. Nadmurowano koronę murów wschodniej partii skrzydła południowego i pokryto kaplicę żelbetonową płytą.

Architektura:

Kompleks zabudowań zamkowych składał się z dwóch przedzamczy i zamku wysokiego. Wszystko to oblane było fosą nawadnianą przez pobliskie jezioro. Pierwsze przedzamcze znajdujące po wschodniej stronie zamku, jest mniej znane. Najprawdopodobniej było słabiej strzeżone i znajdowały się tam ogródki uprawne. Drugie przedzamcze, trapezoidalne, opasane było murami a wjazd prowadził przez most i wieże bramną. Na przedzamczu tym zlokalizowane były budynki gospodarcze takie jak kuźnia, stajnie, piekarnia, browar a także budynki mieszkalne dla półbraci, braci służebnych, rzemieślników i rycerzy najemnych.
Do zamku wysokiego prowadził most zwodzony przerzucony nad fosą oddzielającą zamek od przedzamcza. Plan podstawy zamku to kwadrat o wymiarach 52,8 na 52,1 m z wysuniętymi lekko poza lico murów narożnymi wieżami o wymiarach około 36 metrów. Do zamku prowadziło wejście od strony południowej a dodatkowym elementem obronnym była ruchoma brona bramna której mechanizm podnoszący znajdował się w drugim pomieszczeniu nad bramą (obecnie siedziba Bractwa Rycerskiego Zamku Radzyńskiego). Po przejściu przez szyję bramną wchodzono na kwadratowy dziedziniec ze studnią na środku i dwukondygnacyjnymi krużgankami naokoło. Na wysokości dziedzińca były tzw. przyziemia, które zarówno wyglądem, wysokością jak i przeznaczeniem zbliżone były do podziemi zamkowych. Służyły jako magazyny gospodarcze, spiżarnie itp. W narożniku północno – wschodnim (pod piekarnią) i w południowo – zachodnim (pod jadalnią) znajdowały się piece, które za pomocą kanałów grzewczych w murach rozprowadzały ciepłe powietrze do poszczególnych sal zamkowych.
Wszystkie najważniejsze pomieszczenia czyli tzw. zamek klasztor, znajdował się na pierwszym piętrze. Było to najważniejsze i najbardziej okazałe piętro. W skrzydle wschodnim do wspomnianej piekarni przylegało dormitorium (sypialnia) a dalej kapitularz (miejsce obrad zakonników). W skrzydle południowym po prawej stronie od głównego wejścia znajdowała się kaplica, do której od strony dziedzińca przylegają trzy cele pokutne. Każda cela ma inne wymiary i w każdej znajduje się otwór w ścianie, skierowany w stronę kaplicy. Po lewej stronie od głównego wejścia znajduje się wspomniana wcześniej jadalnia czyli refektarz. W skrzydle zachodnim do refektarza przylegała sypialnia komtura domowego. Z tego skrzydła wychodził również ganek przerzucony przez międzymurze, prowadzący do gdaniska (latryna). W skrzydle północnym do piekarni przylegała infirmeria (szpital) a dalej w stronę zachodnią kuchnia. W narożniku północno – zachodnim znajdowała się wysoka, wolnostojąca, ośmioboczna wieża, tzw. stołp. W czasach pokoju służyła jako punkt obserwacyjny i komunikacyjny z pobliskimi zamkami a w przypadku najazdu przez nieprzyjaciela miała służyć jako ostatni punkt obrony.
Drugie piętro było już niskie i służyło do przechowywania lekkich rzeczy. Na tym poziomie znajdowały się również krużganki obronne z wąskimi lukami łuczniczymi i z drewnianymi gankami zawieszonymi na murach. Całość skrzydeł była zadaszona dachem dwuspadowym.

Zamek dziś:

Mimo tego, że zamek nie zachował się do dnia dzisiejszego w całości to pozostałe ruiny zachwycają i potwierdzają wielkość oraz potęgę budowli. Najpierw witają nas dwie strzeliste wieże górujące nad okolicą, a kiedy przekraczamy bramę odnajdujemy wiele zakątków w których czuć podmuch historii.
Najlepiej zachowane jest skrzydło południowe: kaplica z oryginalnymi służkami, wspornikami i kapitelami ( na jednym z nich widoczna jest wyrzeźbiona twarz Jezusa), cele pokutne, dwa pomieszczenia nad bramą. Widoczne są pozostałości po refektarzu, dormitorium, kapitularzu. W dobrym stanie są piwnice pod skrzydłem wschodnim a idąc na wieże urzekają oryginalne XV wieczne portale zarówno granitowe jak i z ozdobnej kolorowej ceramiki.

Bractwo Rycerskie Zamku Radzyńskiego

Od czerwca 2001 roku w jednej z zamkowych sal siedzibę swoją ma Bractwo Rycerskie Zamku Radzyńskiego. Jest to stowarzyszenie, którego celem między innymi jest popularyzowanie wiedzy z zakresu historii i kultury średniowiecza. Bractwo zajmuje się organizowaniem wszelakich imprez kulturalno – edukacyjnych takich jak turnieje rycerskie, jarmarki i warsztaty historyczne, festyny, żywe lekcje historii a także samo uczestniczy w renomowanych ogólnopolskich i międzynarodowych imprezach historycznych takich jak inscenizacja bitwy pod Grunwaldem, Koronowem, Płowcami, Oblężenie Malborka, Turniej w Byczynie. W ramach swoich występów prezentują miedzy innymi: pokazy walki, pokazy wraz z nauką tańca średniowiecznego, warsztaty kaligrafii, rzemiosła średniowiecznego oraz haftu tradycyjnego, naukę strzelania z łuku, zabawy plebejskie itp.