Kopalnia Soli w Wieliczce

Opis

„Zabytkowa Kopalnia Soli w Wieliczce stanowi jedyny obiekt górniczy na świecie, czynny bez przerwy od średniowiecza do chwili obecnej. Jej oryginalne wyrobiska (chodniki, pochylnie, komory eksploatacyjne, jeziora, szyby, szybiki) o łącznej długości około 300 km usytuowano na 9 poziomach, sięgających do głębokości 327 m ilustrują wszystkie etapy rozwoju techniki górniczej w poszczególnych epokach historycznych".

Tak brzmi fragment uzasadnienia wpisu Kopalni Soli „Wieliczka" w dniu 8 września 1978 na I Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO wśród pierwszych 12 obiektów z całego świata. Istotnie bowiem historia Wieliczki, sięgająca czasów średniowiecza, stanowi zwierciadło rozwoju technik górniczych, kształtowania się organizacji pracy i zarządzania, powstawania uregulowań prawnych w przemyśle.

Od najdawniejszych czasów sól stanowiła podstawę ekonomiczno-gospodarczą państwa. Służyła jako środek płatniczy w formie „krusz solnych”- zastępując pieniądz metalowy. Pierwotnie sól otrzymywano ze słonych źródeł metodą warzelniczą, polegającą na odparowywaniu wody. Początki eksploatacji soli kamiennej nie są znane, najprawdopodobniej przy pogłębianiu studni solankowych natrafiono na złoże solne, które zaczęto wydobywać przy pomocy prymitywnych narzędzi. Władcy ówczesnej Polski szybko zorientowali się o wartości białego kruszcu. Dlatego też wprowadzono monopol na eksploatację a nawet dystrybucję soli. Zdawano sobie sprawę, że sól jest artykułem pierwszej potrzeby niezbędnym człowiekowi do życia. Duże jej ilości zużywano do konserwacji mięsa, masła, ryb, garbowania skór, produkcji prochu strzelniczego.

Ślady pierwszej warzelni produkującej sól z solanek powierzchniowych pochodzą ze środkowego okresu neolitu (3 500 lat przed naszą erą) i zostały rozpoznane na terenach nazywanych później Wieliczką. W czasach historycznych, już w XI - XII w. to właśnie Wieliczka była największym ośrodkiem warzelniczym w Małopolsce, nazywana jako Magnum Sal, czyli Wielka Sól.

Najstarszy szyb górniczy (poszukiwawczy), odkryty na dziedzińcu Zamku Żupnego w Wieliczce (obecnie udostępniony dla zwiedzających w formie rezerwatu archeologiczno-górniczego) pochodzi z połowy XIII wieku. Początki eksploatacji soli kamiennej w Wieliczce na dużą skalę łączą się z budową szybu Goryszowskiego datowanego na lata 80-te XIII w.

Pierwsza pisana zachowana wzmianka o soli kamiennej w Wieliczce zawarta jest w dokumencie lokacyjnym miasta z 1290 r., co nie znaczy, że soli kamiennej nie eksploatowano tutaj dużo wcześniej.

Pod koniec XIII w. ukształtowało się przedsiębiorstwo zwane "żupami krakowskimi", obejmujące kopalnie soli w Wieliczce i Bochni wraz z tamtejszymi warzelniami. W tym układzie organizacyjnym funkcjonowało ono przez blisko 500 lat, aż do pierwszego rozbioru Polski (1772 r.), będąc największym w dawnej Rzeczypospolitej i jednocześnie jednym z największych w Europie.

Sól była najważniejszą kopaliną w państwie polskim i zgodnie z obowiązującym prawem stanowiła własność panującego (tzw. regale solne). Oblicza się, że w czasach króla Kazimierza Wielkiego (XIV w.) dochody z jej sprzedaży stanowiły 1/3 wpływów do skarbu państwa. Okres świetności żup krakowskich przypadał na XVI do poł. XVII wieku. Załoga górnicza liczyła wówczas ok. 2 000 ludzi, osiągając produkcję przekraczającą 30 000 ton. W XVII w. sól wydobywano w Wieliczce z trzech poziomów kopalni. W tym okresie wydrążono osiem szybów (w tym służący obecnie do obsługi ruchu turystycznego szyb Daniłowicza). Powstały pierwsze mapy kopalni wielickiej. Długotrwałe wojny, towarzyszące im zarazy i klęski elementarne zachwiały gospodarka solną drugiej połowy wieku XVII, a zarządzający żupami dzierżawcy, zaniedbywali prace zabezpieczające, doprowadzając kopalnię do ruiny. Dopiero w następnym stuleciu przybyli z Saksonii specjaliści, na czele z J. G. Borlachem, zdołali usprawnić pod względem organizacyjnym i technicznym działalność przedsiębiorstwa.

Czasy austriackie (1772 - 1918) charakteryzują się olbrzymim wzrostem produkcji powodującym rozwój przestrzenny wielickiej kopalni, mechanizacją prac górniczych (maszyny parowe i elektryczne), zatrudnieniem fachowej kadry inżynierskiej oraz wytyczeniem dla zwiedzających kopalnię, pierwszej trasy turystycznej.

W 1913 r. uruchomiono w Wieliczce nowoczesną warzelnię soli, dającą wiele nowych miejsc pracy i perspektywy rozwoju produkcji, konsekwentnie realizowane w latach II Rzeczypospolitej. Wprowadzona wówczas nowa technologia, polegająca na ługowaniu soli pod ziemią, pozwoliła na osiąganie wysokich wskaźników produkcyjnych i przedłużenie działalności górniczej zakładu. Ekstensywna eksploatacja i zaniedbania w bieżących pracach zabezpieczających wpłynęły niekorzystnie na stabilność górotworu i kondycję kopalni. Po drugiej wojnie światowej zrodził się nawet pomysł jej zatopienia. W 1964 r. zakończono w Wieliczce wydobycie soli kamiennej, zaś 30 VI 1996 r. zaprzestano całkowicie eksploatacji złoża. Obecnie malownicze wyrobiska kopalni są użytkowane do celów turystycznych, muzealnych i leczniczych.

Wielickie złoże solne obejmuje obszar 5,5 km (na linii E-W) o szerokości od 0,5 do 1,5 km (N-S). W ciągu siedmiu wieków zgłębiono w Wieliczce 26 szybów dziennych i 180 szybików łączących poszczególne poziomy. Górniczą eksploatację złoża rozpoczęto na I poziomie (57 m pod ziemią), dochodząc z czasem do poziomu IX (327 m głębokości). Wydrążono 2 350 komór i ponad 240 km chodników. Mimo występujących zagrożeń (wodne, zawałowe, gazowe) wyrobiska w kopalni wielickiej cechują się trwałością, znacznie większą niż w kopalniach kruszcowych, dzięki temu zachowały się do naszych czasów komory wybrane pod koniec średniowiecza czy w początkach ery nowożytnej. Dla lepszej ochrony najcenniejszych wyrobisk kopalni wydzielono w niej strefę zabytkową. Według stanu z 2004 r. obejmuje ona 218 komór i 190 chodników na poziomach I - V, w tym ponad 20 udostępnionych do zwiedzania w ciągu Trasy Turystycznej (poziom I - III) i 16 w Muzeum Żup Krakowskich (poziom III). Podstawowym celem aktualnie prowadzonych pod ziemią prac górniczych jest ochrona substancji zabytkowej. Kopalnia soli w Wieliczce posiada, bowiem status zabytku i jest objęta ochroną prawną. W 1976 r. została wpisana do rejestru zabytków krajowych, a w dwa lata później na Pierwszą światową Listę Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Zarządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 IX 1994 r. uznana za Pomnik Historii.
Noclegi w Wieliczce zapraszają 
Literatura:

Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce, t. I - XXIII (1965 - 2003 r.), Antonina Keckowa, Żupy Krakowskie w XVI - XVIII wieku (do 1772 r.),Wrocław-Warszawa-Kraków 1969 r.
Dzieje żup krakowskich, Wieliczka 1988
Wieliczka dzieje miasta (do roku 1980), Kraków 1990
Antoni Jodłowski, Żupa Solna w Wieliczce, Wieliczka 2000