Kartuzy - miasto kaszubskie w województwie pomorskim, siedziba powiatu kartuskiego i gminy miejsko-wiejskiej Kartuzy. Miasto leży nad czterema jeziorami zwanymi kartuskimi. Są to: jezioro Karczemne, Klasztorne Duże, Klasztorne Małe i Mielenko.
Prace archeologiczne na terenie Kartuz zaczęły się w XIX wieku. Większość ze znalezisk została jednak stracona podczas II Wojny Światowej. Kolejne prace mające na celu odtworzenie historii Kartuzu były wykonywane w latach 70 XX wieku. Rejon Kurtz został zasiedlony prawdopodobnie później niż tereny znajdujące się na południe. W okresie borealnym, kiedy klimat zaczął się ocieplać i stabilizować, grupy koczownicze zaczęły się osiedlać. Udoskonalali broń i narzędzia. Więcej przedmiotów zachowało się z epoki brązu. Niewiele było wiadomo o osadach tych ludów, głównymi znaleziskami są pojedyncze groby i przedmioty, które zostały w nich znalezione. Znaleziono również fragmenty ceramiki, narzędzia rolnicze oraz biżuterię. W 1818 roku wieś Kartuzy została stolicą powiatu. Znajdowały się tutaj wszystkie urzędy i instytucje, które znajdowały się w miastach powiatowych, czyli: starostwo, sąd grodzki, więzienie, urząd skarbowy, powiatowa komenda policji, bank, urząd pocztowy oraz wiele innych.
W 1825 roku, po kasacie klasztoru kartuzów decyzją administracji kościelnej dokonano rozbiórki dawnego kościoła parafialnego św. Katarzyny, znajdującego się na nieistniejącym cmentarzu między pl. św. Brunona a kościołem klasztornym. W 1886 roku Kartuzy uzyskały połączenie kolejowe z Pruszczem Gdańskim. W 1897 roku w Kartuzach powstał dworzec kolejowy, który uległ zniszczeniu w 1945 roku w wyniku działań wojennych. W 1953 roku powstał nowy budynek dworcowy w typowym dla tego okresu stylu. W 2017 roku został on zburzony i zastąpiony nowym obiektem. W 1901 roku Kartuzy uzyskały połączenie kolejowe z Kościerzyną. w 1904 roku wybudowano w Kartuzach parowozownię wieżę i ciśnień. W 1905 roku przedłużono linię kolejową Pruszcz-Kartuzy do Lęborka. W 1910 roku po ukończeniu elektrowni wodnej w Rutkach na Raduni, Kartuzy zelektryfikowano. W 1903 roku odsłonięto Kriegerdenkmal, przedstawiający żołnierza pruskiego, który był zwycięzcą spod Sedanu. W 1920 roku został on rozebrany, w 1941 roku zrekonstruowany i ponownie rozebrany w 1945 roku. W 1926 roku w jego miejscu postawiono figurę Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku, wojsko polskie wkroczyło do Kartuz. W 1920 roku utworzono w Kartuzach Powiatową Komendę Policji Państwowej, a miejscowość stała się stolicą powiatu kartuskiego, który graniczył z powiatami wejherowskim i kościerskim oraz z Niemcami i Wolym Miastem Gdańsk. Kartuzy wówczas nie miały praw miejskich. W latach 1920-1923 wielu Niemców opuściło Kartuzy. Ludność niemiecka, choć w mniejszości była elitą finansową i intelektualną powiatu. Podczas wojny celnej między Polską a Niemcami połączenie przez Kartuzy, przejęło pociągi obsługujące port w Gdyni.
W 1922 roku powstał szpital powiatowy. Prawa miejskie Kartuzy uzyskały w 1923 roku, co spowodowało podniesienie rangi ośrodka. Pierwszym burmistrzem został Walerian Kubasik, wcześniej pracownik magistratu w Toruniu. W październiku 1925 roku odbyły się pierwsze wybory do Rady Miasta. W tym samym roku sejm uchwalił ustawę o budowie linii z Bydgoszczy do Gdyni omijającej Kartuzy, co spowodowało znaczne zmniejszenia przewozów kolejowych w tym mieście. 4 września 1939 roku rozpoczęła się okupacja niemiecka w Kartuzach. W chwili wkraczania do miasta Werhrmachtu podpalona została miejscowa Synagoga, a diaspora żydowska została poddana eksterminacji. 19 marca 1945 roku powstał w Bydgoszczy Komitet Powiatowy Polskiej Partii Robotniczej w Kartuzach z chorążym Skołożyńskim jako pierwszym sekretarzem. Walki o Kartuzy rozpoczęły się 9 marca 1945 roku. Miasto zaatakowały oddziały pancerne i piechota z 49 Armii generała pułkownika Iwana Griszyna 2 Frontu Białoruskiego Konstantego Rokosowskiego. Opanowały one miasto już następnego dnia - 10 marca 1945 roku. W czasie walk poległo około 320 żołnierzy Armii Czerwonej.
Atrakcje:
*Muzeum Kaszubskie w Kartuzach,
*Aleja Filozofów w Kartuzach,
*Muzeum Ziemi Kaszubskiej i Sprzętów Militarnych,
*Pomnik Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej,
*Kolegiata w Kartuzach,
*Jezioro Klasztorne w Kartuzach,
*Ławeczka Asesora w Kartuzach.
