Zamek Krzyżtopór w Ujeździe – pełna sekretów, zabytkowa ruina

W niniejszym artykule pragniemy zachęcić Was do odwiedzenia Zamku Krzyżtopór w Ujeździe, położonym w powiecie opatowskim w województwie świętokrzyskim. Warto, bo to okazała budowla z początku XVII wieku i choć do dziś pozostały z niej głównie mury z pustymi oczodołami okien, to zamek skrywa wiele tajemnic, i zwiedzanie go to magiczne przeżycie.

Krótka historia Zamku Krzyżtopór

Dobra Iwaniska, w skład których wchodził także Ujazd, mają swoje korzenie sięgające XII wieku i pierwotnie były własnością klasztoru cystersów w Jędrzejowie. Jednakże w XV wieku te ziemie przeszły w posiadanie rodziny Oleśnickich. Losy Ujazdu związały się z rodziną Ossolińskich w XVII wieku.

W początkach XVII wieku, dobra przeszły na niedługi czas w ręce Jana Zbigniewa Ossolińskiego, pana na Ossolinie. Warto zaznaczyć, że już w 1587 roku przekazał on ten majątek swojemu synowi Krzysztofowi jako prezent ślubny. Krzysztof zdecydował się zrezygnować z dóbr mieleckich na rzecz majątku Iwaniska, który wówczas obejmował również Ujazd. Dobra mieleckie przeszły w ręce jego starszego brata, Maksymiliana. W ten sposób, w 1619 roku Iwaniska wraz z Ujazdem stały się własnością Krzysztofa Ossolińskiego.

Krzysztof Ossoliński był wszechstronnie wykształconą osobą, która interesowała się literaturą, sztuką, dyplomacją i polityką. Postanowił zbudować monumentalną siedzibę, która miała być nie tylko imponująca, ale także przewyższać wszystkie inne magnackie rezydencje w Polsce i za granicą. W rezultacie powstał Zamek w Ujeździe, który budowany był w trzech fazach (od 1621 do 1644 roku.)

Pierwsza faza budowy, trwająca od 1621 do 1627 roku, skoncentrowała się na budowie głównego budynku zamku oraz fortyfikacji. Kolejnym etapem była przebudowa wieży zegarowej (bramnej), a data 1631 roku jest udokumentowana na tablicy uszakowej przy wejściu. To także w tej fazie zmieniono nazwę siedziby z „Krzysztopór” (od Krzysztofa herbu Topór) na „Krzyżtopór”. Na bramie głównej umieszczono krzyż i topór, a także inskrypcję, która wyrażała głębokie katolickie przekonania fundatora. Krzysztof Ossoliński był zdecydowanym przeciwnikiem reformacji, mimo że jego dziadek Hieronim był wyznawcą kalwinizmu. Dzięki jego działaniom arianie zostali wygnani z ziemi świętokrzyskiej, a wiele miejscowości, takich jak Raków, Skrzelów czy Iwaniska, zostało uwolnionych od wpływu tej religii. To wydarzenie zostało uwiecznione na malowidle w kieleckim pałacu biskupim.

Zamek Krzyżtopór pozostał istotnym świadectwem historii i dziedzictwa Krzysztofa Ossolińskiego, który próbował przekształcić go nie tylko w imponującą rezydencję, ale również w wyraz swoich osobistych przekonań religijnych. Dziś zamek przyciąga turystów z całego świata swoją historią i architekturą.

Zbudowany w stylu palazzo in fortezza, czyli rezydencji łączącej wygodę mieszkańców z funkcją obronną, zamek wykazuje wyraźne inspiracje jednym z najwspanialszych włoskich pałaców – zamkiem Caprarola, będącym w posiadaniu rodu Farnese. Krzysztof Ossoliński odwiedził ten zamek podczas swojej podróży do Rzymu, co zaowocowało budową Krzyżtoporu.

Obronny zamek został wzniesiony na nietypowym planie, który przypomina pięcioboczną bastionową fortyfikację. Trzy główne elementy kompleksu, czyli pałac, fortyfikacje i ogród, zostały umiejętnie połączone osiowo. Niestety, nie znamy nazwiska dokładnego projektanta zamku, ale dzięki dokumentom zachowanym w Archiwum miasta Krakowa wiemy, że w 1633 roku włoski architekt Lorenzo Senes (Laurentius Senes, Muretto de Sant in Gryzonia) pełnił funkcję głównego budowniczego Krzyżtoporu.

Mimo że Krzysztof Ossoliński zawarł trzy małżeństwa, miał tylko jednego syna z pierwszego związku – Krzysztofa Baldwina. Niestety, życie Krzysztofa Baldwina było krótkie i tragiczne. W 1648 roku wyruszył na wyprawę wojenną w towarzystwie 100 husarzy. W wyniku krwawej bitwy pod Zborowem w 1649 roku zginął, trafiony strzałą.

Po jego śmierci Krzyżtopór przeszedł w ręce różnych spokrewnionych rodzin, takich jak Kalinowscy, Denhoffowie, Morsztynowie i Pacowie. Nowym gospodarzem zamku po Ossolińskich został oboźny koronny Samuel Jerzy Kalinowski. Okres jego zarządzania zamkiem przypadł na trudne czasy, gdy Polskę nawiedził potop szwedzki. W dniu 30 października 1655 roku, najeźdźcy pod dowództwem generała Duglasa zajęli zamek Krzyżtopór, wykorzystując podstęp i nie wystrzeliwując ani jednego strzału.

Jak było w zwyczaju Szwedów, po zajęciu fortecy wywieźli oni do Szwecji bogactwa, które znaleźli w zamku, w tym prawdopodobnie wyposażenie wnętrz oraz cenne biblioteki i rodzinne archiwum. Niemniej jednak, warto zaznaczyć, że mury zamkowe nie uległy większym zniszczeniom podczas tej okupacji, w przeciwieństwie do wielu innych miejsc w Polsce.

W okolicach roku 1760 generał wojsk litewskich Jan Michał Pac dokonał drobnych prac remontowych w południowej, mieszkalnej części zamku Krzyżtopór oraz założył aleję lipową wzdłuż drogi prowadzącej do Iwanisk. Sam Pac zamieszkiwał w Krzyżtoporze aż do wybuchu konfederacji barskiej w 1768 roku. Wówczas, na zaproszenie właściciela zamku i marszałka konfederacji, uczestnicy tego ruchu znaleźli schronienie w zamku. Jednak po upadku konfederacji w 1770 roku, gdy Pac pośpiesznie wyjechał do Francji, okazało się, że rezydencja stała się jedynie piękną, choć opuszczoną ruiną na skutek walk i zniszczeń.

Po ucieczce Paca, centrum dóbr przesunęło się do Planty, a majątek plantowski wraz z Ujazdem został zakupiony w 1782 roku przez biskupa krakowskiego, Kajetana Sołtyka, dla swego synowca. W 1815 roku zamek przeszedł w ręce Łempickich, którzy osiedlili się w Plancie. Mimo ich znacznej zamożności, nie podjęli się jednak restauracji zamku, pozostawiając ruiny jako romantyczną atrakcję.

Po II wojnie światowej Krzyżtopór stał się własnością Skarbu Państwa, ale dopiero w 1991 roku obiekt został udostępniony turystom, z wyznaczonymi szlakami zwiedzania.

Od 2007 roku opiekę nad zamkiem sprawuje Urząd Gminy w Iwaniskach. Obecnie każdy turysta ma okazję zapoznać się z historią rodu Ossolińskich, bogactwem polskiej magnaterii oraz potęgą i wielkością Polski z XVII wieku, która odzwierciedlona jest w dziejach i architekturze Krzyżtoporu.

W 2018 roku Prezydent Andrzej Duda swoim rozporządzeniem uznał Ujazd – ruiny zamku Krzyżtopór – za pomnik historii.

Ciekawostki o zamku Krzyżtopór

Rodową  miejscowością Ossolińskich był Ossolin. Według przekazywanych legend, istniał podziemny korytarz prowadzący z Ossolina do Krzyżtoporu. Co więcej, miał być on wyłożony cukrowymi głowami, aby umożliwić powozom szybkie przemieszczanie się przez ten tajemniczy tunel. Jednakże, jeśli Krzysztof Ossoliński rzeczywiście planował zbudować taką podziemną trasę, to musiałaby ona mieć niezwykle imponującą długość, przekraczającą 20 kilometrów.

W zamku Krzyżtopór można dostrzec wiele ukrytych znaczeń liczb, które są związane z jego architekturą, murami, oknami i wieżami. Twierdza ta, według przekazów, miała odniesienia do kalendarza. Liczba okien w zamku odpowiadała ilości dni w roku, liczba pokoi reprezentowała tygodnie, a 12 wielkich sal symbolizowało 12 miesięcy w roku. Cztery narożne baszty z kolei korelowały z liczbą kwartałów w roku.

To fascynujące, jak architektura Krzyżtoporu może być związana z takimi subtelnościami kalendarza, co dodaje tej rezydencji jeszcze więcej tajemnicy i głębi. Te ukryte znaczenia liczb są dowodem na dbałość o szczegóły i kreatywność Krzysztofa Ossolińskiego w projektowaniu tego niezwykłego zamku.

Ponoć w celu uzyskania wodoodporności zaprawy, podczas budowy do wapna dodano białek z miliona kurzych jaj. Do budowy zamku zużyto 11 tysięcy ton miejscowego piaskowca kwarcytowego, prócz tego marmury, alabastry i egzotyczne drewno. W sali jadalnej przez sufit podobno było widać ogromne akwarium z egzotycznymi rybkami.

Zwiedzanie zamku Krzyżtopór.

Zamek udostępniany jest do zwiedzania codziennie, przez cały rok, z wyłączeniem ważnych świąt. Godziny nieznacznie się różnią, w sezonie letnim zamek można oglądać do 20:00, jesienią i wczesną wiosnądo 18:00, zimą zaś do 16:00. Ceny biletów mieszczą się w granicach kilkunastu złotych. Zwiedzać zamek można z przewodnikiem, jest to dodatkowo płatna usługa. Na zwiedzanie zamku warto zarezerwować sobie minimum półtorej godziny, ale lepiej dwie do trzech. Na terenie Zamku dostępnych jest pięć różnych tras – im wyższy numer trasy, tym trudniej.

Zamek Krzyżtopór jest organizatorem różnych atrakcyjnych dla zwiedzających wydarzeń, takich, jak:

• dla zorganizowanych grup dzieci i młodzieży: noc z duchami – odbywa się w październiku od godziny 18:00. Oferta obejmuje tzw. zwiedzanie z dreszczykiem, nocne legendy i mroczne zamkowe historie, straszna rycerską drużynę zbrojną, światła i cienie duchów przeszłości.
• andrzejkowa noc magii i wróżb – wśród jej atrakcji znajdziemy: zwiedzanie zamkowych komnat, wróżenie z magicznej kuli, zwiedzanie zamkowych podziemi z dreszczykiem, magiczne wróżby i przepowiednie przyszłości, ognisko.

Jak dojechać do Zamku Krzyżtopór?

Zamek zlokalizowany jest około 15 kilometrów na południowy zachód od Opatowa (na południowy wschód od Kielc), przy trasie Iwaniska – Klimontów (nr 758). Przy zamku dostępny jest parking z około 30-toma miejscami parkingowymi Osoby niezmotoryzowane dostaną się do Iwanisk z dworca w Ostrowcu Świętokrzyskim, a stamtąd do Zamku jest około 5 kilometrów.

Odwiedzających województwo świętokrzyskie zachęcamy do zobaczenia niezwykłego zamku w Ujeździe. To z pewnością nie będzie stracony czas. Monumentalna budowla do dziś zachwyca i budzi respekt swoim przepychem i rozmachem, z jakim ją zbudowano – mimo tego, że obecnie to raczej ruiny.

Krainy geograficzne
Góry Świętokrzyskie noclegi, Podhale noclegi, Mazury noclegi, Jura Krakowsko-Częstochowska noclegi, Bieszczady noclegi, Bory Tucholskie noclegi, Pieniny noclegi, Beskid Żywiecki noclegi, Gorce noclegi, Beskid Śląski noclegi, Ponidzie noclegi, Karkonosze noclegi, Beskid Sądecki noclegi, Beskid Wyspowy noclegi, Kaszuby noclegi, Kujawy noclegi, Mierzeja Wiślana noclegi, Podlasie noclegi, Pomorze Wschodnie noclegi, Pomorze Zachodnie noclegi, Roztocze noclegi, Sudety – Masyw Śnieżnik noclegi, Suwalszczyzna noclegi, Śląsk noclegi, Dolny Śląsk noclegi, Warmia noclegi, Trójmiasto noclegi, Wyżyna Sandomierska noclegi, Góry Stołowe noclegi, Wyżyna Lubelska noclegi, Orawa noclegi, Beskid Niski noclegi, Beskid Mały noclegi, Beskid Makowski noclegi, Góry Izerskie noclegi, Kotlina Kłodzka noclegi, Pojezierze Pomorskie noclegi

W Górach
Zakopane noclegi, Białka Tatrzańska noclegi, Bukowina tatrzańska noclegi, Kościelisko noclegi, Poronin noclegi, Biały Dunajec noclegi, Szaflary noclegi, Murzasichle noclegi, Jurgów noclegi, Szczawnica noclegi, Krościenko nad Dunajcem noclegi, Czorsztyn noclegi, Niedzica noclegi, Kluszkowce noclegi, Krynica-Zdrój noclegi, Muszyna noclegi, Tylicz noclegi, Piwniczna-Zdrój noclegi, Szczyrk noclegi, Wisła noclegi, Ustroń noclegi, Brenna noclegi, Koniaków noclegi, Żywiec noclegi, Korbielów noclegi, Zawoja noclegi, Karpacz noclegi, Szklarska Poręba noclegi, Miłków noclegi, Polanica-Zdrój noclegi, Kudowa-Zdrój noclegi, Duszniki-Zdrój noclegi, Lądek-Zdrój noclegi, Kłodzko noclegi, Świeradów-Zdrój noclegi, Solina noclegi, Polańczyk noclegi, Ustrzyki Dolne noclegi, Ustrzyki Górne noclegi, Cisna noclegi, Wetlina noclegi, Święta Katarzyna noclegi, Krajno noclegi, Bodzentyn noclegi, Nowa Słupia noclegi, Chęciny noclegi, Baligród noclegi, Smerek noclegi, Komańcza noclegi, Lutowiska noclegi, Rymanów-Zdrój noclegi, Iwonicz-Zdrój noclegi, Wysowa noclegi, Maniowy noclegi, Sromowce Niżne noclegi, Sromowce Wyżne noclegi, Gliczarów Górny noclegi, Czarna Góra noclegi, Małe Ciche noclegi, Murzasichle noclegi, Ząb noclegi, Szaflary noclegi, Witów noclegi, Chochołów noclegi, Jabłonka noclegi, Lipnica Wielka noclegi, Zubrzyca Dolna noclegi, Zubrzyca Górna noclegi, Istebna noclegi, Milówka noclegi, Limanowa noclegi, Międzybrodzie Żywieckie noclegi, Zwardoń noclegi, Jaworzynka noclegi, Jastrzębie-Zdrój noclegi, Złoty Stok noclegi, Szczawno-Zdrój noclegi, Ściegny noclegi, Sosnówka noclegi, Jelenia Góra noclegi, Sucha Beskidzka noclegi, Maków Podhalański noclegi, Rabka-Zdrój noclegi, Nowy Targ noclegi, Ochotnica Górna noclegi, Mszana Dolna noclegi, Jaworki-Homole noclegi, Święty Krzyż noclegi